ელი კოენი (Éli Cohen) იყო ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ისრაელელი ჯაშუში, რომლის საქმიანობამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ისრაელისთვის სირიის წინააღმდეგ 1967 წლის „ექვსდღიან ომში“ გამარჯვებისთვის.
ის დაიბადა 1924 წელს ეგვიპტეში ებრაულ ოჯახში და მოგვიანებით გადასახლდა ისრაელში. 1960-იან წლებში ისრაელის დაზვერვის სამსახურმა „მოსადმა“ იგი გაგზავნა სირიაში, სადაც მან თავი გაასაღა მდიდარ არაბ ბიზნესმენად. ელიმ მოახერხა სირიის უმაღლეს წრეებში შეღწევა — იყო პარლამენტის წევრების, მინისტრებისა და გენერლების ახლო გარემოცვაში და გადასცემდა საიდუმლო ინფორმაციას ისრაელს.
1965 წელს სირიულმა უსაფრთხოების სამსახურმა ის გამოავლინა, დააპატიმრა და საჯაროდ ჩამოახრჩო დამასკოში. მისი სიკვდილი ისრაელში ეროვნულ ტრაგედიად იქცა, ხოლო ელი კოენი — გმირად.
ელი კოენის ბოლო სიტყვები დასჯის წინ იყო: „ერთადერთი, რასაც ვნანობ, არის ის, რომ მხოლოდ ერთი სიცოცხლე მაქვს ისრაელისთვის შესაწირად.“ ეს სიტყვები დღემდე ახსოვთ ისრაელში.
ჯაშუშური საქმიანობა
ელი კოენის ჯაშუშური საქმიანობა არა მხოლოდ ერთ-ერთი ყველაზე თამამი და წარმატებული ოპერაციაა „მოსადის“ ისტორიაში, არამედ კლასიკური მაგალითია იმისა, როგორ შეიძლება ერთმა ადამიანმა შეცვალოს რეგიონული ბალანსი. ელის კოენის ჯაშუშური საქმიანობა უნიკალურია როგორც სარისკო შეღწევით მტრის უმაღლეს სტრუქტურებში, ისე იმით, როგორ ახერხებდა ის წლების განმავლობაში ინფორმაციის შეგროვებასა და გადაცემას.
1961 წელს ელი კოენმა ისრაელის დაზვერვის დავალებით ახალი იდენტობა მიიღო — გახდა არაბი ბიზნესმენი ხამედ იბნ საეფი, რომელიც არგენტინაში იყო გაზრდილი და ბიზნესით დაინტერესებული. მას თავდაპირველად არგენტინაში ცხოვრების იმიტაცია მოუწია, რათა მის იდენტურობას ნამდვილობა შეძენოდა.
1962 წელს კოენი გადავიდა სირიაში, სადაც:
• განავითარა ფართო კონტაქტების ქსელი მაღალი წრის პოლიტიკოსებთან, სამხედროებსა და ელიტურ პირებთან.
• ხშირად მასპინძლობდა გავლენიან ადამიანებს, აწყობდა ქეიფებს, სადაც მათგან სტრატეგიული ინფორმაციის მოპოვებას ახერხებდა.
• წვდებოდა ყველაზე დახურულ სამხედრო სტრატეგიებს, გოლანის სიმაღლეებზე განლაგებულ არტილერიასა და თავდაცვით სისტემებს.
როგორ ახერხებდა ელი კოენი ინფორმაციის ისრაელისთვის მიწოდებას:
1. რადიოგადაცემით — ელი კოენი დამასკოში ბინაში დამალულ სპეციალურ რადიოგადამცემ მოწყობილობას იყენებდა. დილის ადრიან საათებში, როდესაც ნაკლები ელექტრომაგნიტური ხმაურია, ასე გადასცემდა ისრაელს კოდირებულ შეტყობინებებს.
2. დამალული წერილებით — ისრაელისთვის აგზავნიდა ხელით დაწერილ ინფორმაციას, რომელიც სპეციალურად დამალული იყო ნივთებში ან საბუთებში.
3. პირდაპირი კონტაქტებითაც — საჭიროების შემთხვევაში ის ხვდებოდა აგენტებს უცხოეთში და პირადად გადასცემდა გარკვეულ ინფორმაციას.
რა გავლენა ჰქონდა მის საქმიანობას:
1. სირიის თავდაცვის სისტემების რუკები — ელი კოენმა ისრაელს მიაწოდა სირიის არმიის განლაგებისა და თავდაცვის სისტემების ზუსტი სქემები, მათ შორის გოლანის მაღლობების სტრატეგიული პოზიციები.
2. გოლანის მაღლობების აღება — ელის მიერ მიწოდებული მონაცემები პირდაპირ იქნა გამოყენებული 1967 წლის ექვსდღიან ომში, როცა ისრაელმა სწრაფად დაიკავა გოლანი. ისრაელის არტილერია და ავიაცია მიზანმიმართულად ურტყამდა სწორედ იმ პოზიციებს, რომლებიც კოენის მიერ იყო აღწერილი.
3. სირიაში პოლიტიკური გავლენა — მან მოახერხა ისეთი მაღალი წრის ადამიანებთან დაახლოება, რომ ერთხანს განიხილავდნენ კიდეც მის სირიის თავდაცვის მინისტრად დანიშვნას.
ყველაზე ცნობილია ერთი ეპიზოდი: ხეები გოლანის სიმაღლეებზე
კოენმა გოლანის სიმაღლეებზე ხეების დარგვა ურჩია სირიის ჯარებს, რათა ჯარისკაცებს სიცხეიდან ჩრდილში დაესვენათ. სირიელმა გენერლებმა მის რჩევას მოუსმინეს —კოენმა ისრაელს რადიოთი გადასცა ზუსტი ადგილმდებარეობა თითოეული ხისა, სწორედ ეს იქცა ექვსდღიან ომში ისრაელის ავიაციისთვის სამიზნეების რუკად.
დაჭერა და ფინალი
1965 წლის იანვარში სირიის კონტრდაზვერვამ კოენის რადიოგზავნილები დააფიქსირა. ის დააპატიმრეს, აწამეს და საჯაროდ გაასამართლეს. 18 მაისს იგი საჯაროდ ჩამოახრჩეს დამასკოში. ცხედარი დღემდე სირიაში რჩება.
ელი კოენის ცხედრის პოვნა და ისრაელში დაბრუნება ათწლეულებია ეროვნულ ტრავმად რჩება. მიუხედავად იმისა, რომ ისრაელმა არაერთხელ სცადა მისი ნეშტის დაბრუნება, სირიის რეჟიმი ჯიუტად უარყოფს ცხედრის ადგილმდებარეობის გამჟღავნებას და მის გადმოცემას. სირიის ხელისუფლება ცხედრის გადაცემას არაკანონიერ მოთხოვნად მიიჩნევს და ელის ნეშტს პოლიტიკური ბერკეტად იყენებს. ეს საკითხი დღემდე ჩრდილავს სირია-ისრაელის არაპირდაპირ ურთიერთობებს.
ისრაელის ძალისხმევა:
ისრაელმა კოენის ცხედრის დაბრუნებისთვის წლების განმავლობაში მრავალი დიპლომატიური და სადაზვერვო მცდელობა განახორციელა:
• 1980-იანებიდან მოყოლებული, ისრაელის მთავრობა და ოჯახი რეგულარულად მიმართავენ საერთაშორისო ორგანიზაციებს, რათა შუამავლობა მოხდეს.
• 2018 წელს გავრცელდა დაუდასტურებელი ინფორმაცია, თითქოს რუსეთმა, როგორც სირიის მფარველმა ძალამ, წამოიწყო მოლაპარაკება ნეშტის გადმოცემაზე. თუმცა, სირიის რეჟიმმა უარყო შეთანხმება.
• 2019 წელს მოსადმა სირიის ტერიტორიიდან გადმოიტანა კოენის პირადი ნივთები, მათ შორის საათი, რომელიც გადაეცა მის ოჯახს. ეს იყო ემოციურად დატვირთული, მაგრამ სიმბოლური გამარჯვება.
ელის ძმის სიტყვები (ამონარიდი მის მედიაგამოსვლიდან)
„ისრაელმა ყველაფერი გააკეთა, რაც შეეძლო. ახლა მსოფლიომ უნდა გაიგოს, რომ ის, ვინც ასე გმირულად ემსახურა თავის ერს, იმსახურებს ღირსეულ დაკრძალვას.“ ⸻
ელი კოენი იქცა ნაციონალურ სიმბოლოდ, რომელიც ჯერ კიდევ გზაშია სახლში დასაბრუნებლად. ისრაელში ბევრი მიიჩნევს, რომ მისი ნეშტის გადასვენება ეროვნული ღირსების საკითხია და ერთ დღეს ეს დაუსრულებელი ამბავი სრულდება.
გმირი ჩრდილიდან
ელი კოენი ისრაელში არა მხოლოდ ეროვნული გმირია, არამედ კულტურული და მორალური სიმბოლო — თავდადების, სიხარულით აღსავსე პატრიოტიზმის და უმაღლესი საფასურის გადახდის მაგალითი ქვეყნისთვის.
როგორ იქცა ელი კოენი კულტურულ სიმბოლოდ:
1. სახელმწიფო გმირის სტატუსი – ისრაელმა ელი კოენი ოფიციალურად აღიარა როგორც ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფო გმირი. მისი სახელობისაა ქუჩები, სკოლები, ბიბლიოთეკები და სამხედრო ობიექტები.
2. ფილმები, სერიალები და წიგნები – მის შესახებ გადაღებულია არაერთი დოკუმენტური და მხატვრული ფილმი. Netflix-ის სერიალი The Spy (2019) საშუალებას აძლევს გლობალურ აუდიტორიას გაიცნოს მისი ცხოვრება. მთავარ როლს საშა ბარონ კოენი ასრულებს. არის უამრავი წიგნი და ჩანახატი ელის ცხოვრება – მოღვაწეობაზე.
3. პატრიოტიზმის ნარატივი – ელის ამბავი ისრაელის საზოგადოებაში ისწავლება როგორც ერთგულების, სიმამაცისა და უდიდესი სტრატეგიული გავლენის მაგალითი — როგორ შეუძლია ერთ ადამიანს შეცვალოს ქვეყნის ისტორია.
ელი კოენის წერილები ციხიდან
განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს ისრაელის ისტორიულ მეხსიერებაში ელიკოენის წერილები ციხიდან — ისინი ადამიანური ტრაგედიისა და უდიდესი პატრიოტიზმის პირდაპირი გამოხატულებაა. ელიმ სიკვდილამდე ცოტა ხნით ადრე თავის ცოლს, ნადიას, შვილებს და ისრაელის ერს რამდენიმე წერილი მისწერა. ქვემოთ გთავაზობ ამონარიდებს ამ ემოციურად დატვირთული წერილებიდან:
⸻ ნადიასადმი წერილი (წერილია დაწერილი სიკვდილით დასჯის წინა ღამით)
„ძვირფასო ნადია, მინდა, იცოდე, რომ ჩემს ბოლო წამებშიც შენზე და ჩვენს შვილებზე ვფიქრობ. არ ვნანობ ჩემს არჩევანს. მე ვიცოდი, რომ რასაც ვაკეთებდი, სახიფათო იყო, მაგრამ ეს ყველაფერი იმისთვის გავაკეთე, რომ ჩვენს ქვეყანას ეცოცხლა. გთხოვ, აუხსენი ჩვენს შვილებს, რომ მათი მამა თავისი ხალხის სიყვარულით წავიდა ამ გზით. იყავი ძლიერი. არ შეეგუო მწუხარებას — იცხოვრე ამაყად. მიყვარხარ უსაზღვროდ.“
⸻ მისი უფროსი შვილისადმი (წერილის ნაწილი, რომელსაც ელი შვილებისათვის ტოვებს)
„დაგტოვე ძალიან პატარა, მაგრამ მჯერა, რომ ერთ დღეს იამაყებ მამით, რომელმაც მთელი გული თავისი ერისთვის დადო. იცოდე, რომ სიმამაცე ნიშნავს ღირსეულად დგომას მაშინაც კი, როცა გეშინია. იყავი კარგი ადამიანი, პატივი ეცი დედას და არასდროს დაკარგო რწმენა.“
⸻ ისრაელის ერისადმი (არაოფიციალური წერილი, რომელიც ციხიდან გადმოაპარეს)
„ჩემთვის პატივია, რომ ვემსახურე ერს, რომელმაც სიცოცხლე მაჩუქა. თუ ჩემი სიცოცხლის სანაცვლოდ ისრაელის ბავშვები უფრო დაცულად გაიღვიძებენ ხვალ, მაშინ მშვიდად მივდივარ. არ დამივიწყოთ — მაგრამ ნუ მიტირებთ. გახსოვდეთ, როგორც კაცი, ვინც გიყვებოდათ, სირიის შუაგულიდან.“
მოკლე ციტატები ელისგან :
• „მე მხოლოდ ერთი სიცოცხლე მაქვს ისრაელისთვის შესაწირად, და მას სიამაყით ვწირავ.“
• „ის, რასაც ვაკეთებ, ყველა იმ ადამიანის უსაფრთხოებისთვისაა, ვინც ცხოვრობს მიწაზე, რომელიც ჩვენს წინაპრებს ეკუთვნოდა.“
• „შეინარჩუნეთ რწმენა, რომ მართალნი ბოლოს მაინც იმარჯვებენ.“
ელის ეს წერილები ისრაელში საგანგებო სიწმინდით ინახება და ხშირად იკითხება სკოლებში, სამხედრო ბაზებზე და იად ვაშემის მემორიალურ ღონისძიებებზე, როგორც მამაცობისა და ადამიანურობის გაკვეთილი.
ეს წერილები, თავისი სიმშვიდითა და ემოციური სიმძაფრით, დღემდე უკვდავს ხდის ელი კოენის სახელს. ისინი რჩება არა მხოლოდ ჯაშუშის, არამედ მამის, მეუღლის და ქვეყნის მოყვარული ადამიანის ხსოვნად.
ელის შვილები — ტკივილის მემკვიდრეობა
ელი კოენსა და მის ცოლს, ნადია კოენს, ჰყავთ ოთხი შვილი — ერთი გოგო და სამი ვაჟი. ელის უფროსი შვილი, სოფი კოენი, ჯერ კიდევ ძალიან პატარა იყო, როცა მამა დაიჭირეს. იგი ხშირად მონაწილეობდა მედიაგამოსვლებში, მოითხოვდა მამის ცხედრის გადმოსვენებას და ამავდროულად ცდილობდა მისი მემკვიდრეობა ახალი თაობებისთვის გადაეცა.
შალომ კოენი, მისი ვაჟი, პოლიტიკურად აქტიური იყო 1990-იან წლებში და ასევე გამოირჩეოდა სახელმწიფო უსაფრთხოების საკითხებისადმი ინტერესით. სხვა შვილები საჯარო ცხოვრებაში შედარებით ნაკლებად ჩანან, თუმცა ყველანი ერთხმად საუბრობენ იმაზე, რომ მამის ისტორია მათ პირად ცხოვრებას შეუცვლელად წარუდგა როგორც პასუხისმგებლობა და როგორც მწარე სიამაყე.
ელის ცოლმა, ნადიამ, მთელი ცხოვრება მიეძღვნა ქმრის სახელის დაცვას, სიმართლის გავრცელებასა და ცხედრის დაბრუნებისათვის ბრძოლას. ის ყოველთვის გამოდიოდა მოწოდებით: „გმირებს მხოლოდ სიკვდილი არ ჰყოფნით. მათ სამშობლოში ღირსეული დასასრული უნდა ჰქონდეთ.“
ისრაელში არ არსებობს სამხედრო სასწავლო დაწესებულება, სადაც ელი კოენის სახელი არ ისწავლება. მისი ისტორიით იზრდება თაობები. მის სახელს ატარებს ქუჩები, სკოლები და სახელმწიფო დაწესებულებები. მაგრამ მისი საფლავი არ არსებობს. და ეს აქცევს მას არა მხოლოდ გმირად, არამედ ხსოვნად, რომელიც ვერასდროს იქცევა წარსულად.
ელი კოენის სახელი დღემდე შთააგონებს როგორც ჯარისკაცებს, ასევე რიგით მოქალაქეებს. მისი ისტორია აჩვენებს, რამდენად შეუძლია ერთ ადამიანს, თანაც ჩუმად და უხმაუროდ, გადამწყვეტი როლი ითამაშოს მთელი ერის ბედში.
